Í gær lauk alþjóðlegri ráðstefnu, fyrstu sinnar tegundar, þar sem fjallað var um leiðir í viðurlögum við afbrotum á grundvelli reynslu í Evrópu. Gömul viðhorf, um að það sé góð leið að kasta fólki í dyflisu ef það virðir ekki þá samfélagssáttmála sem settir hafa verið í lög, virðast á útleið með aukinni þekkingu – sem byggð er á rannsóknum.
Margar leiðir, aðrar en fangelsi og fésektir, voru kynntar til sögunnar. Sáttarferli, meðferðarúrræði við brotum undir áhrifum lyfja og vímuefna, og aðferðir til að fá hinn brotlega til að horfast í augu við gjörðir sínar. Því ef einstaklingur keyrir ítrekað undir áhrifum efna sem brengla athygligáfur hans, mun hann vissulega ekki keyra ef hann er í fangelsi, en tilgangurinn hlýtur að vera að fá hann til að láta af hegðun sinni. Því hafa dómstólar fengið fleiri úrræði til að beita við úrlausn mála. Til að dómari geti tekið upplýsta ákvörðun er lögð fyrir hann skýrsla (s.k. Pre-Trial Report) sem hann leggur til grundvallar, ásamt samtali við sakborning, áður en kveðinn er upp dómur í máli. Ásamt því að fallast á niðurstöðu dómarans, þar sem beitt er öðrum leiðum en fangelsisvist, er jafnframt möguleiki á að viðkomandi beri ökklaband ásamt öðrum skilyrðum. Í íslenskum lögum er heimild fyrir að beita meðferðarúrræði, en svo virðist sem því sé ekki beitt þar sem dómarar telja aðhald og eftirfylgni skorta. Víða í Evrópu hefur hins vegar myndast traust, með milliliðalausum samskiptum dómara við þá sem skilorðseftirlitinu sinna, sem hefur aukið beitingu annarra úrræða en fangelsisvist. Úrræði byggð á rannsóknum Á ráðstefnunni var fjallað um rannsóknir sem byggja á beitingu nýrra úrræða, enda rannsóknir grundvöllur þess að hægt sé að meta hvort ætluðum tilgangi sé náð; að koma í veg fyrir frekari afbrot. Sameiginleg þróun á matsskýrslum, sem gerðar eru við upphaf afplánunar, leiðir einnig til þess að raunverulegur samanburður er nú mögulegur milli landa. Á því byggja úrræðin sem beitt er. Ef kemur í ljós að þau eru ekki að virka, þá er öðrum aðferðum beitt. Það er merkilegt og uppörvandi að sjá hversu mikið er litið til Norðurlandanna þegar kemur að betrunarúrræðum. Í gegnum þróunarsjóð EES landanna (sem eru 3 lönd; Noregur, Ísland og Liechtenstein) er jafnframt stutt við framfarir á þessu sviði í Evrópu. Noregur er þar í fararbroddi og styður með markvissum hætti við fjölda verkefna á þessu sviði með sérfræðiþekkingu, stuðningi og aðhaldi. Ísland ekki með Reyndar er það ofsögum sagt að telja Ísland með þeim löndum sem litið er til. Glærur með norrænum samanburði innihéldu enda ekki upplýsingar frá Íslandi, enda hér ekki stundaðar markvissar rannsóknir á þessu sviði. Þess er enda getið í norrænum samanburðarskýrslum, að í raun sé samanburðurinn ekki marktækur. Til þess að samanburður sé mögulegur þurfa löndin að hafa úrræði og kerfi sem hægt er að bera saman, en svo virðist sem Ísland fjarlægist æ meir þau lönd sem við viljum svo oft bera okkur saman við! Á Íslandi höfum við þó góðan efnivið til að búa til gott betrunarkerfi; t.d. vel menntaða dómara, tvö opin fangelsi og ökklabönd. En, eins og Afstaða hefur ítrekað bent á skortir allt «innihald» hér á landi. Ef dómstólarnir hafa ekki nein önnur úrræði að beita en fésektir og fangelsi; ef ekkert einstaklingsmat fer fram og metin þörf á aðstoð; ef umsjón með ökklaböndum er bara falin einhverri öryggismiðstöð út í bæ, án þess að því fylgi einhver önnur úrræði, þá er ekki von á góðu. En það vill svo til að aðstoðin stendur til boða. Aðstoð við að koma á fyrirmyndarkerfi að "norrænni fyrirmynd". Það er eitthvað sem við ættum að nýta okkur! Réttarvörslukerfið byggir á því að ef að einstaklingur fremur afbrot er hann dæmdur til viðeigandi refsingar af hálfu dómstóla. Dómstólar landsins eru skipaðir af lögfræðimenntuðum einstaklingum, sem hafa öll gögn málsins undir höndum og hlusta á vitnisburð gerandans, þolandans og vitna að hlutaðeigandi máli. Þegar afplánun afbrotamannsins er lokið hefur skuld hans við samfélagið verið greidd. Þannig virkar kerfið okkar – afbrot er framið og refsing er tekin út. En hvað svo?
Staðreyndin er sú að dómþolar koma út í samfélagið aftur og munu þurfa að hafa í sig og á og afla sér og fjölskyldum sínum lífsviðurværis. Það að hafa setið inni breytir ekki gangi lífsins og dómþolar þurfa að afla tekna, rétt eins og þeir sem hafa hreina sakaskrá. Eðli máls samkvæmt er rétt og eðlilegt að viss afbrot leiði til takmarkana á því að starfa við tiltekin störf, t.d. maður dæmdur fyrir kynferðisbrot gegn börnum vinni með börnum eða maður dæmdur fyrir fjársvik/fjárdrátt starfi við umsýslu með peninga annarra. Nýverið hafa heyrst háværar raddir um að dómþolar eigi ekki að starfa við hin ýmsu störf á hinum frjálsa markaði eða hjá hinu opinbera. Þeir eiga helst ekki að starfa sem lögmenn, umönnunaraðilar, kennarar, læknar, hjúkrunarfræðingar, bílstjórar, leikarar eða í öðrum sýnilegum störfum. Þá er einnig ákjósanlegast að vinnuveitendur reki fólk ef upp kemst að viðkomandi hefur setið inni, án tillits til þess hvort viðkomandi sé reglusamur, hafi sinnt starfi sínu vel eða hafi gerst brotlegur við lög á ný. Í rauninni eru afar fá störf sem þykir ásættanlegt að dómþolar inni af hendi. Spyrja má hvort þau störf sem eftir standa séu eitthvað verri en þau sem áður eru upptalin – hvers vegna er skárra að dæmdur einstaklingur afli tekna við að malbika götur borgarinnar heldur en við málflutning í dómsmáli um galla í fasteign eða við að þylja texta úr hugarheimi Shakespeare? Öll leggjum við eitthvað af mörkum til samfélagsins, dæmd sem ódæmd. Er ekki skárra að dómþolar afli sér lífsviðurværis í gegnum störf sem þeir eru menntaðir til, hafa áhuga á og eru góðir í – í stað þess að leggjast á velferðarkerfið, þar sem brotaþolar og aðrir samfélagsþegnar greiða í raun fyrir uppihald viðkomandi? Eða vegur refsigleðin og hefndargirnin svo mikið þyngra heldur en svo? Á undanförnum árum hefur orðið mikil og góð þróun í fangelsismálum á Norðurlöndunum þar sem stefnt hefur verið að því að styrkja betrunarstefnuna í stað þess að halda uppi refsistefnu. Betrunarstefnan gengur út á það að sá tími sem varinn er í afplánun sé uppbyggilegur fyrir dómþolann, í stað þess að honum sé varið í tímabundna geymslu á kostnað skattgreiðenda. Þetta hefur gefið góða raun og leitt til lægri endurkomutíðni í fangelsi, sem þýðir raunar að afbrotum, og þ.a.l. þolendum, hefur fækkað. Markmið betrunarstefnunnar verður þó að viðhaldast þrátt fyrir að afplánun sé lokið. Útskúfun og brennimerking dómþola er miðaldarleg aðferð og hefur aldrei virkað. Þvert á móti kann útskúfun dómþola úr samfélaginu að skapa biturð og reiði og er þá frekar til þess fallin að auka líkur á endurtekningu afbrota. Skerðing atvinnuréttinda er skerðing stjórnarskrárvarinna mannréttinda. Sú mikla og góða þróun sem hefur verið í fangelsismálum hefur verið í þá átt að vernda mannréttindi dómþola, jafnt sem annarra borgara. Til þess hefur þjóðin skuldbundið sig með alþjóðlegum sáttmálum. Skerðing atvinnuréttinda einstaklinga, sem þegar hafa tekið út sína refsingu, væri þannig mikið afturfararskref. Við sem manneskjur getum verið grimm og hefnigjörn og það er heimsins eðlilegasti hlutur. Hins vegar hefur verið ríkjandi almenn sátt um að samfélagið okkar þurfi að vera betra en svo. Samfélagið þurfi að vera miskunnsamt og mannúðlegt. Er ekki hægt að fallast á að veigamikil rök mæli með því að sýna dæmdum einstaklingum þá mannúð að gefa þeim annað tækifæri í lífinu eftir að þeir hafa afplánað þá refsingu sem var talin viðeigandi af dómstólum? Að útskúfa þá ekki og heimila þeim að sjá fyrir sér og fjölskyldum sínum, með því að vinna störf sem hæfir þeirra menntun, hæfileikum, dugnaði o.s.frv., eins og gengur og gerist með annað vinnandi fólk? Sé fólk ósammála þessu og almennt hlynnt afar yfirgripsmiklum skerðingum á mannréttindum dæmdra manna, er rétt að taka til skoðunar hvort það vilji ekki í raun fá lífstíðarfangelsi eða dauðarefsingar leidd í lög á Íslandi. Slíkar refsingar eru t.a.m. að finna í hinum ýmsu ríkjum sem við höfum almennt ekki viljað líkjast þegar kemur að fangelsismálum – eða mannréttindamálum yfirhöfuð. Fróðlegt væri að sjá hvort slíkar aðgerðir myndu leiða til réttlátara og betra samfélags – sem hlýtur að vera endanlegt markmið okkar allra. Eða hvað? |
höfundarGuðmundur Ingi Þóroddsson, formaður Afstöðu bloggar, ásamt öðrum talsmönnum fanga, um málefni fanga og betrun. formadur@afstada.is pistlasafn
January 2024
|