Nýverið kom að máli við mig ungur maður sem taldi sig hafa greitt sekt sína við samfélagið með úttekt á dómi sem hann hlaut. Hann var dæmdur fyrir kynferðisbrot og er að feta sín fyrstu skref út í samfélagið á ný eftir að lokið afplánun dómsins. Maðurinn, sem er rétt rúmlega tvítugur, greindi mér frá því að hann hefði undanfarið sótt um, án afláts, hin og þessi störf og nær ávallt í fyrstu fengið góð viðbrögð og jafnvel vilyrði fyrir ráðningu. Sama svar barst honum svo frá öllum vinnuveitendum eftir fáeina daga: þakkað var fyrir umsóknina en henni jafnframt hafnað.
Ég hafði því miður fá ráð til að veita þessum unga manni. Þetta er veruleikinn sem blasir við fyrrverandi föngum á Íslandi og þá sérstaklega þeim sem dæmdir hafa verið fyrir kynferðisbrot, alveg burtséð frá alvarleikastigi eða öðrum þáttum, s.s. aldri, sakarskrá að öðru leyti, menntun eða reynslu á vinnumarkaði. Hvað viljum við sem samfélag að sé tilgangur dóma? Eiga dómþolar ekki að eiga afturkvæmt í samfélagið eftir afplánun dóms? Í mínum huga er augljóst, að ef einstaklingur hefur hvorki þak yfir höfuðið né möguleika til að framfleyta sér eftir að hann hefur afplánað dóm, þá leiðist viðkomandi út á hættulega braut; hefur engu að tapa! Oft er því haldið fram að í fangelsum landsins séu framleiddir glæpamenn. Ef fangavistin hefur ekkert innihald og ekkert tekur við að lokinni afplánun dóms, þá er það óhjákvæmilegt; að dómþolar haldi áfram fyrri iðju og engin betrun eigi sér stað. Ef refsa á til eilífðar, þeim sem hljóta dóma, eru tveir kostir eru í stöðunni; annars vegar að dæma þá bara menn í lífstíðarfangelsi eða veita þeim styrk til að flytjast búferlum úr landi. Það er að segja ef við sem samfélag ætlum að gefast upp á þeim samfélagssáttmála sem telja mátti í gildi hér á landi, og öðrum siðuðum samfélögum, þar sem einstaklingar eru aðstoðaðir við að fóta sig að nýju – en ekki útskúfaðir til æviloka. formadur@afstada.is Fangar eru vinsælir um þessar mundir. Svo vinsælir að á sunnudögum gefst sjónvarpsáhorfendum tækifæri til að sjá ekki einn heldur tvo vandaða þætti um lífshlaup þeirra sem horfið hafa af beinu brautinni og hafnað á bak við lás og slá. Eins hlaut þáttaröðin Fangar flestar tilnefningar til Edduverðlaunanna þetta árið, fjórtán talsins.
Í þessu landslagi getur reynst ánægjulegt að sinna starfi formanns Afstöðu, félags fanga. Á þeim fjölmörgu fundum sem ég hef átt með ráðherrum, þingmönnum, embættismönnum og stjórnmálamönnum sem ganga með þingmanninn í maganum á undanförnum misserum hefur mér tekist að fara vel yfir stöðuna í fangelsismálum á Íslandi og bera hana saman við hvað er að gerast í öðrum löndum. Undantekningalaust fer ég ánægður út af þessum fundum enda fundargestir sérlega áhugasamir og lýsa þeir yfir miklum vilja til að gera betur í málefnum fanga, að stefna skuli að betrun. Allir hafa verið sammála um að málaflokkurinn sé vanræktur og að svo hafi verið um langa hríð. Ég hef nánast aldrei farið bónleiður af fundi með stjórnmálamanni. Hver einasti fundur hefur gefið fögur fyrirheit og ég fer bjartsýnn af fundi. Nánast allir sem ég hitti vilja hjálpa mér og okkur í Afstöðu að gera breytingar og jafnvel róttækar breytingar til að spara fjármagn til lengri tíma, draga úr glæpum og endurkomum í fangelsi. Samt gerist aldrei neitt. Það verða engar breytingar. Og því miður hafa stjórnmálamennirnir bara ekki staðið við stóru orðin. Fangar halda áfram að fyrirfara sér, verða öryrkjar, einangrast enn frekar frá samfélagi manna og halda áfram að fara inn og út úr fangelsi í vitahring kerfisins. Og svo falla ríkisstjórnir og við kjósum aftur og aftur og við þurfum að byrja upp á nýtt að funda með nýjum frambjóðendum, þingmönnum og ráðherrum til að kynna þeim stöðuna. Og aftur gerist það sama. Allir sýna sama áhuga á að gera nú skurk í fangelsismálum. Og enn gerist ekkert. Engin svör fást frá ráðuneytum, þingmenn vísa frá sér ábyrgð, stjórnarandstöðuþingmenn sem látið hafa í sér heyra þagna þegar þeir komast í stjórn og ungir stjórnmálamenn, sem barist hafa hvað harðast með Afstöðu, hætta að hugsa um hag fanga um leið og þeir ná kjöri. Stjórnmálamenn kunna vissulega að orða hlutina fallega og lofa öllu fögru. En það er sárlega lýjandi þegar sama fólk hverfur frá baráttunni. Við fangar erum frelsissvipt fólk og lifum það á hverjum degi hve illa fangelsiskerfið er búið. Við bindum alvöru vonir við það sem valdhafar segja við okkur. Nú verð ég að biðja stjórnmálamenn og aðra valdhafa að vera heiðarlega og þykjast ekki hafa áhuga sem þeir hafa ekki. Þau ykkar sem hafið ekki raunverulegan áhuga á að koma á raunverulegum breytingum til betrunar fyrir kerfið og okkur fangana, látið bara eiga sig að boða mig á fund eða taka á móti mér. Ykkur hin bið ég endilega að hafa samband og látum það gerast. Ég bíð við símann. formadur@afstada.is Aðalfundur Afstöðu, félags fanga og annarra áhugamanna um bætt fangelsismál og betrun, verður haldinn að Hraunbæ 102a, 110 Reykjavík, mánudaginn 12. mars 2018 kl. 10.30.
Dagskrá: 1. Venjuleg aðalfundarstörf. 2. Önnur mál. Allir félagsmenn velkomnir. Kæri frambjóðandi til Alþingis,
Senn líður að kosningum og Afstaða, félag fanga, óskar eftir því að flokkur þinn setji málefni fanga á stefnuskrá sína. Í gegnum árin hefur félagið átt í góðu samstarfi við þingmenn og þingnefndir og er kominn tími til að umræða um fangelsismál fái meira vægi, og að stjórnmálaflokkar setji sér raunhæfa stefnu í málaflokknum. Hvar sem við komum og við hvern er rætt þá eru allir sammála um að nám og starfsþjálfun í fangelsum sé lykillinn að betrun og nauðsynlegt að sé að stórefla framboðið. Þrátt fyrir það hefur ekkert gerst. Afstaða er félag sem hingað til hefur ekki tekið sér stöðu með ákveðnum stjórnmálaflokki en hingað og ekki lengra. Stjórn Afstöðu hefur ákveðið að beina því til félagsmanna sinna og aðstandenda þeirra að kjósa þann stjórnmálaflokk sem setur verknám og starfsþjálfun fanga á sína stefnuskrá ásamt því að vinna að heildstæðri pólitískri stefnumótun í fangelsismálum á Íslandi. Fyrir hönd Afstöðu óska ég hér með eftir fundi með þér og efsta fólki á lista flokksins og getum við þá rætt um málaflokkinn í heild og það eina mál sem við teljum í algjörum forgangi þegar kemur að betrun fanga í íslenskum fangelsum, þ.e. verknám og starfsþjálfun. F.h. Afstöðu, félags fanga á Íslandi Guðmundur Ingi Þóroddsson, formaður VERKNÁM Í FANGELSIN Mikilvægt er að fangar hafi góða möguleika til náms, enda er nám besta leiðin til betrunar. Rannsóknir hafa sýnt fram á að þeir fangar sem leggja stund á nám eru ólíklegri en aðrir fangar til að lenda aftur í afplánun. Margir fangar glíma aftur á móti við námsörðugleika og því hentar hefðbundið bóklegt nám ekki öllum. Í fangelsum landsins er engu að síður fyrst og fremst hægt að leggja stund á slíkt nám. Nauðsynlegt er að þróa enn frekar námsframboð í fangelsum og þá sérstaklega með verknám í huga, líkt og er gert á Norðurlöndunum. Við megum ekki horfa á fangelsi sem geymslustað fyrir afbrotamenn, heldur þurfum við að líta á þau sem endurhæfingarstöð fyrir einstaklinga sem villst hafa af braut. Það liggur fyrir að sjaldgæft er að einstaklingar geti hafið nám að lokinni afplánun. Kemur þar margt til, eins og nýleg aldurstakmörk framhaldsskóla, þeir fá hvorki námslán né framfærslu og neyðast því flestir til þess að leggja námið á hilluna þegar úr fangelsi er komið. Því er mikilvægt að boðið sé upp á stuttar leiðir í starfsnámi/verknámi sem nýtist einstaklingunum til jákvæðrar þátttöku í samfélaginu. Fangar á Íslandi hafa í mörgum tilvikum sóst eftir því að fara í verknám, en slíkt hefur ekki verið mögulegt. Því hefur Afstaða lengi bent á mikilvægi þess að fangar hafi möguleika á að stunda verknám meðan á afplánun stendur. Félagið telur réttast að fangar geti nýtt þann tíma sem þeir afplána dóm til að byggja sig upp til virkrar þátttöku í samfélaginu – og þar með atvinnulífinu – með aðgangi að starfsþjálfun og verknámi. Staðreynd 1 Áttatíu prósent þeirra sem afplána refsidóma í íslenskum fangelsum hafa eingöngu lokið grunnskólaprófi. Margir hafa ekki einu sinni lokið grunnskólanum. Menntunarstaða íslenskra fanga er lakari en hjá hinum norrænu þjóðunum. Hvað er til ráða? Nauðsynlegt er að þróa námsframboð í fangelsunum og þá sérstaklega með verknám í huga, eins og gert er hjá hinum norrænu þjóðunum. Staðreynd 2 Pólitísk stefnumótun í fangelsismálum hefur aldrei farið fram á Íslandi og umræðan að undanförnu ber þess merki. Hvað er til ráða? Stjórnmálaflokkur sem er tilbúinn í þverfaglega vinnu um fangelsismál þar sem útkoman er stefnumótun til framtíðar fær stuðning Afstöðu, félags fanga og aðstandanda þeirra! Yfirvöld í öðrum löndum eru fyrir löngu búin að átta sig á hagkvæmi þess að nota nám sem betrun. Og ekki skal dregið úr því að tækifærin til bóknáms eru til staðar. En þannig vitnað sé í orð Önnu Kristínar Newton, sálfræðings hjá Fangelsismálastofnun, í sunnudagsblaði Morgunblaðsins frá 23. september 2017: „Við þurfum að endurhugsa hvernig nám fyrir þennan hóp á að líta út, ég vil ekki missa það nám sem við höfum en myndi vilja geta boðið upp á nám sem hentar þessum einstaklingum betur, þá til dæmis styttra nám. Ég vann lengi í fangelsum erlendis og þar var föngum kennt að pípuleggja, leggja flísar, vinna jarðvinnu, eitthvað sem þeir gátu tekið með sér út í samfélagið að afplánun lokinni.“ Þetta er einmitt málið. Verknám og starfsnám hefur algjörlega setið á hakanum í íslenskum fangelsum. Og nú er kominn tími til að snúa við blaðinu, mennta íslenska fanga til betri verka. Í sömu umfjöllun sunnudagsblaðs Morgunblaðsins var rætt við Helga Gunnlaugsson, afbrotafræðing, sem hefur kynnt sér þessi mál. „Námið er meira og minna allt bóklegt á framhaldsskólastigi en við sáum mikinn áhuga meðal fanga að komast í verknám, sem hentar mörgum þeirra kannski betur.“ Þá má vísa til orða Gylfa Þorsteinssonar, kennslustjóra FSU í fangelsum, í Stundinni frá 5. apríl 2017 en hann segir að hæsti hjallinn að klífa sé verklegi hluti iðn- og starfsnáms, þ.e. verknáms. „Þar strandar á tólum, tækjum og aðstöðu. Engin verknámsaðstaða er í íslenskum fangelsum, nema á Litla-Hrauni, og þar er hún af skornum skammti.“ Hann bendir á að töluverður kostnaður geti fylgt verknámi og veltir fyrir sér hvort það sé ástæða þess að svo lítil áhersla hafi verið lögð á verknám í skólakerfinu á Íslandi. Afstaða telur starfsmenntun einn mikilvægasta þátt í betrun fanga og hvetur stjórnmálaflokka landsins að taka upp þetta mál í stefnumótun sinni í fangelsismálum og koma á verknámi í fangelsum landsins. Verknám veitir fleiri og skilvirkari tækifæri fyrir fanga og opnar skýrari leiðir út í samfélagið. Með aukinni atvinnuþátttöku fanga verður kerfið bæði hagkvæmara og skilvirkara, samfélaginu öllu í hag! Tugir fanga á Íslandi ljúka afplánun sinni á ári hverju. Þeir fara um sem frjálsir menn en eiga engu að síður erfitt með að fá störf og húsnæði. Helmingur þeirra sem losna brýtur af sér að nýju og endar á sama stað. Þetta kostar samfélagið milljarða enda snertiflöturinn víða, t.d. hjá lögreglu, dómstólum, fangelsunum, heilbrigðiskerfinu og velferðarkerfinu. Er þá ónefndur kostnaður dómþola og ekki síður brotaþola sem getur bæði verið fjárhagslegur og persónulegur.
Meira en helmingur fanga endar sem öryrkjar eða þarf á framfærslu sveitarfélaga að halda til langs tíma. Ekki alls fyrir löngu kom fram í fjölmiðlum að aldrei hafi jafn margir þegið fjárhagsaðstoð eins og um þessar mundir. Jafnframt kom fram að stærsti hópurinn væri einhleypir karlmenn með litla menntun. Langstærsti hópur fanga er einmitt einhleypir karlmenn með litla menntun. Þetta eru mennirnir sem koma út úr fangelsunum, frjálsir en hafa ekkert í farteskinu til að takast á við lífið. Starfsþjálfun í fangelsum Í mínum huga er skýrt að atvinnulífið, Samtök atvinnulífsins sérstaklega, þarf að koma að málum. Þróa mætti styttri námskeið þannig að fangar í afplánun fengju starfsþjálfun sem nýtast myndi utan veggja fangelsisins. Þá verður að vera vilji til að ráða fyrrverandi fanga til starfa því fái hann ekki tækifæri endar hann aftur í fangelsi. Það er samfélagslega hagkvæmt að fangar fái tækifæri og njóti aftur trausts. Með því að skapa störf fyrir fyrrverandi fanga lækkar kostnaður og tekjur aukast í formi skatta, auk þess sem samfélagið fær nýta þegna sem skila einhverju til baka en taka ekki eingöngu. Ég skora því á Samtök atvinnulífsins og atvinnurekendur almennt að sýna samfélagslega ábyrgð í verki og taka upp hanskann fyrir fyrrverandi fanga. Yfir til ykkar. formadur@afstada.is Taka þarf menntakerfið í fangelsum landsins til gagngerrar endurskoðunar. Fyrir hverja milljón sem sett væri í menntun fanga myndu milljónir sparast vegna lækkandi endurkomutíðni. Menntun í fangelsum snýst ekki um að verðlauna slæma hegðun heldur leiðréttingu á skemmdum einstaklingi.
Tillaga okkar er sú að tekið verði upp hvatningakerfi, ef fangi næði að útskrifast úr námi í afplánun, t.d. með stúdentspróf eða sveinspróf og fyrirmyndar hegðun, ætti hann möguleika á reynslulausn eftir helming refsitímans, þá á skilorði að sjálfsögðu. Þetta hefði í för með sér breytta stöðu fyrir fangann við lok afplánunar, hann hefði eitthvað í farteskinu sem aðstoðaði við aðlögun að samfélaginu á ný. Auk þess felst í fyrirkomulaginu sparnaður fyrir ríkið því biðlistar myndu styttast, það vita allir sem vilja að skortur á menntun, félagslegar aðstæður og fleira helst í hendur við fangavist. Minni endurkomutíðni þýðir minni kostnaður við að aðstoða fanga og halda úti dýru fangelsiskerfi, og svo ekki sé talað um færri glæpi eftir að fangar fari í gegnum endurhæfingu áður en þeir eru aftur frjálsir. En kostir náms í fangelsum nær langt út fyrir sparnaðinn á peningum; fangar í námi byrja oft að sjá sig í öðru og betra ljósi. Það er sama hvaða aðstæður komu þeim í réttarvörslukerfið, á meðan þeir læra, þá byrja þeir að sjá fyrir sér bjartari framtíð eftir afplánun. Þeir geta séð sjálfa taka ábyrgð og geta séð fyrir fjölskyldu, sem er eitthvað sem þeir allir þrá. Þá skilja þeir það að ef þeir vinna vel fyrir hlutunum, eiga þeir möguleika á árangri. Hugsunin um að geta orðið eitthvað framkallar stolt og sjálfstraust, er það ekki nokkurn veginn það sem endurhæfing snýst um? Fangelsisyfirvöld hljóta að geta tekið undir tillögu sem þessa því ef þau ná að veita föngum handleiðslu og menntun, skilar stofnunin út betra fólki og árangur mælist af starfi fangelsanna. Það tekst ekki alltaf en stundum og þá er það þess virði. Í Danmörku og víðar á Norðurlöndunum hefur slíkt fyrirkomulag tíðkast, haldnar hafa verið ýmsar keppnir, t.d. í matreiðslunámi fanga þar sem verðlaunin eru einmitt reynslulausn eða að hætt verði við að senda viðkomandi fanga úr landi eftir afplánun. Fáum Fangelsismálastofnun, stjórnvöld, Fræðslumiðstöð atvinnulífsins, sveitarfélögin, skólana og Afstöðu til þess að taka saman höndum og útskrifa fólk sem á möguleika í lífinu eftir afplánun, greiðir skatt og lifir lífi án glæpa. Það er hægkvæmast fyrir samfélagið, mig og þig! Við hjá Afstöðu höfum undanfarin ár unnið af miklum krafti og sannfæringu við að fræða bæði stjórnvöld og almenning um mikilvægi þess að einstaklingar sem sviptir hafa verið frelsi sínu með dómi fái viðeigandi meðferð, menntun, starfsþjálfun og að dvölin í fangelsi verði betrunarvist.
Viðbrögðin hafa verið á þá leið að við teljum að starfið sé að skila árangri. Viðhorf til málaflokksins hefur breyst. Afstaða er stórhuga félag og vill meira en eingöngu afstöðubreytingu. Markmið félagsins til framtíðar er að útvíkka starfsemina og vinna bæði fyrir fanga en ekki síður fyrrverandi fanga. Allir þurfa annað tækifæri til að geta aðlagast samfélaginu sem vék þeim til hliðar. Afstaða stefnir meðal annars að því í nánustu framtíð að koma upp vinnumiðlun fyrir fyrrverandi fanga til þess að gera þessi tímamót einfaldari. Þá hyggst félagið reyna að efla frekar ráðgjafastarf, til dæmis fyrir aðstandendur fanga. Félagið er rekið af sjálfboðaliðum og eingöngu fyrir félagsgjöld, þ.e. þóknun frá föngum sjálfum. Það er gríðarlega mikilvægt fyrir okkar litla félag að fá aðstoð sem þína og viljum við koma á framfæri þakklæti frá hjartans rótum fyrir framlagið. Við erum mjög stolt af hlaupurunum okkar. Þakka ykkur hjartanlega fyrir aðstoðina og gangi ykkur öllum vel! F.h. stjórnar Afstöðu, Guðmundur Ingi Þóroddsson, formaður Þeir sem vilja heita á hlauparana okkar og styrkja okkar starf geta gert það hér: https://www.hlaupastyrkur.is/godgerdafelog/charity/383/afstada Umræðan um uppreista æru hefur verið hávær að undanförnu. Vanþekking er víða og það er beinlínis hættulegt þegar stjórnmálamenn, sem vita betur, reyna að nýta sér umræðuna og spila á tilfinningar fólks til þess eins að auka vinsældir sínar. Þess hefur verið krafist að mismuna eigi mönnum eftir því hvaða brot þeir frömdu og að opinbera verði hverjir gerist svo bíræfnir að vitna til um góða hegðun dæmdra manna. Sorglegt.
Orðanotkun í lögum og reglugerðum um uppreista æru er til þess fallin að vekja ákveðin hughrif og mætti að ósekju breyta henni. Hér verða nefnd tvö dæmi. Vottorð frá tveimur „valinkunnum“ einstaklingum um góða hegðun viðkomandi í fimm ár eftir lok afplánunar þurfa að fylgja umsókn til ráðuneytis um uppreista æru. Samkvæmt almennri málvenju er þar um að ræða vel þekkta einstaklinga í þjóðfélaginu, jafnvel háttsetta. En ráðuneytið er ekki að óska eftir vottorði frá áhrifamönnum í íslensku samfélagi. Umræddir umsagnaraðilar geta til dæmis verið vinnuveitendur, sálfræðingar eða skilorðsfulltrúar. Eðlilegt er að trúnaður ríki um vottorð sem þessi enda liggur ábyrgðin ekki hjá þeim sem votta um góða hegðun viðkomandi og það gæti reynst dæmdum mönnum ómögulegt að afla slíkra vottorða ef þeir sem þau gefa eiga á hættu að verða fyrir aðkasti æsts múgs. Þá er það svo að ekkert skjal, þrátt fyrir að það sé undirritað af forseta Íslands, hefur þann töframátt að með því megi reisa við eða hefja upp æru dæmds manns. Hver er sinnar æru smiður og því verður ekki breytt. Með umræddu skjali er ekki verið að hreinsa sakarvottorð og það rýfur ekki ítrekunaráhrif dóma. Menn sem hljóta uppreist æru í lagalegum skilningi geta ekki flaggað skjalinu til merkis um að þeir eigi skilið virðingu eða fyrirgefningu. Að þessu sögðu þá er sjálfsagt að breyta ferlinu. Eins og greint var frá í fjölmiðlum fyrir helgi er vinna þegar hafin í dómsmálaráðuneytinu og eins og alltaf þegar gera á breytingar sem varða skjólstæðinga Fangelsismálastofnunar, hvort sem það er verðandi, núverandi eða fyrrverandi, þá býður Afstaða fram krafta sína. Félagið er tilbúið að miðla af reynslu sinni ef það getur komið þeim embættismönnum sem vinna að málinu að góðum notum. En jafnvel þótt Afstaða komi ekki að borðinu við undirbúningsvinnuna þá munu sjónarmið félagsins heyrast, til dæmis þegar málið kemur til kasta Alþingis. Tryggja verður að eitt gangi yfir alla, að allir eigi áfram rétt á öðru tækifæri. Markmiðið er betrun, fækkun endurkoma í fangelsi, fækkun brotaþolenda og að dæmdir menn verði að nýtum samfélagsþegnum. formadur@afstada.is Endurkomutíðni í fangelsi hefur verið Afstöðu hugleikin um margra ára skeið. Fyrst og fremst vegna þess að tilfinning félagsins stangast á við fullyrðingar Fangelsismálastofnunar og ráðamanna en einnig vegna þess að engar rannsóknir hafa verið gerðar á endurkomutíðni í íslensk fangelsi. Og það er tölfræði sem á að vera aðgengileg. Það er eitt helsta mælitæki í fangelsismálum, þannig sjáum við hvort starfið í fangelsum landsins skili árangri.
Þau gögn sem ávallt eru dregin upp á yfirborðið þegar spurt er um endurkomutíðni í íslenskum fangelsum er könnun Norðmannsins Ragnars Kristoffersen sem starfar við norska fangavarðaskólann. Hann fékk sendar upplýsingar frá Noregi, Íslandi, Finnlandi, Danmörku og Svíþjóð um það hvernig staðan var árið 2005 og kom skýrsla hans út árið 2010. Engin ástæða er til að draga í efa að það sem þar kemur fram sé satt og rétt. Á dögunum var nýr vefur Stjórnarráðsins kynntur og meðal þess sem finna má á vefnum er fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar en hún felur í sér útlistun á því hvernig markmiðum fjármálastefnu verði náð. Í kaflanum um almanna- og réttaröryggi er eftirfarandi texti um endurkomutíðni: „Árið 2010 voru birtar niðurstöður samnorrænnar samanburðarrannsóknar á því hvernig föngum vegnar að lokinni afplánun. Þar kom fram að Ísland er með næstlægstu endurkomutíðni á eftir Noregi. Endurkomutíðni er reiknuð með tvennum hætti. Annars vegar sem hlutfall þeirra sem fá nýjan dóm innan tilskilins tíma frá lokum afplánunar, upphafi samfélagsþjónustu, eftirlits vegna skilorðsbundins dóms eða rafræns eftirlits og hins vegar sem hlutfall fanga sem hafa áður afplánað refsingu í fangelsi. Ef skoðaður er hópurinn sem afplánar refsingu með samfélagsþjónustu eða sambærilegum úrræðum er Ísland með bestu útkomuna. Rannsóknin leiddi m.a. í ljós að þeir sem eru dæmdir fyrir kynferðisbrot, ofbeldisbrot og fíkniefnabrot koma mun sjaldnar aftur heldur en þeir sem dæmdir hafa verið fyrir þjófnað og umferðarlagabrot. Þá kemur fram að þeir sem koma aftur koma yfirleitt ekki inn aftur fyrir sama afbrot.“ (Leturbreytingar eru Afstöðu.) Eftir að hafa rýnt í skýrsluna er ljóst að setja má umræddan texta fram með eftirfarandi hætti og hann er alveg jafn sannleikanum samkvæmur. „Árið 2010 voru birtar niðurstöður samnorrænnar samantektar á því hvernig föngum vegnar að lokinni afplánun. Þar kom fram að Ísland er með hæstu endurkomutíðni í hópi 18-20 ára fanga. Endurkomutíðni er reiknuð með tvennum hætti. Annars vegar sem hlutfall þeirra sem fá nýjan dóm innan tilskilins tíma frá lokum afplánunar, upphafi samfélagsþjónustu, eftirlits vegna skilorðsbundins dóms eða rafræns eftirlits og hins vegar sem hlutfall fanga sem hafa áður afplánað refsingu í fangelsi. Ef skoðaður er hópurinn sem afplánar refsingu með samfélagsþjónustu eða sambærilegum úrræðum stendur Ísland sig verst í hópi 18-20 ára og 61 árs og eldri. Samantektin leiddi m.a. í ljós að þeir sem eru dæmdir fyrir rán, ofbeldisbrot og umferðarlagabrot koma mun oftar aftur heldur en þeir sem dæmdir hafa verið fyrir fíkniefnalagabrot og kynferðisbrot. Þá kemur fram að þeir sem koma aftur, á Norðurlöndunum öllum, koma yfirleitt ekki inn aftur fyrir sama brot.“ Með þessu vill Afstaða benda á tvennt. Annars vegar að skýrslan frá 2010 dregur ekki upp neina glansmynd af ástandinu í fangelsiskerfinu íslenska og að hafa verður í huga, ef ráðherra ætlar sér að alhæfa út frá skýrslunni, að hópurinn sem hún segir standa verst var 6-8 ára þegar gögnunum var safnað. formadur@afstada.is Vistun í lokuðu fangelsi til lengri tíma hefur slæm áhrif, það hreinlega skemmir fólk á öllum aldri en sérstaklega óhörnuð ungmenni. Á Íslandi er rekin refsistefna í fangelsismálum og eru fangelsin lítið annað en geymslur. Afplánunin er innihaldslaus þar sem vantar upp á meðferðarúrræði og atvinnumöguleika auk þess sem verknám er ekkert og bóknám takmarkað. Útivist er lítil og engar tómstundir í boði. Þegar frumvarp til fullnustu refsinga var í umsagnarferli mótmælti Afstaða því að ekki ætti að taka upp betrunarstefnu og að orðið betrun kæmi hvergi fyrir í lögunum, en var hent inn eftir okkar athugasemdir. Frumvarpið var kallað heildarendurskoðun á lögunum en í raun var aðeins verið að laga ákveðin lagaleg atriði stjórnvöldum í vil, þar á meðal til að lækka kostnað hins opinbera. Fáeinum atriðum var bætt við, sem hljóma vel en þegar skilyrði þeirra eru skoðuð kemur í ljós að þau nýtast afar fáum. Eitt af því sem var nýtt í lögunum var ákvæði um reynslulausn ungra fanga, þ.e. þeirra sem framið hafa brot áður en þeir ná 21 árs aldri. Þeir geta fengið reynslulausn þegar liðinn er 1/3 hluti afplánunar ef þeir uppfylla ákveðin skilyrði, t.d. að sækja ýmis námskeið og meðferðir auk þess sem hegðun í afplánun þarf að vera til fyrirmyndar. Afstaða mælti með þessu úrræði enda afar mikilvægt, eins og áður segir, að ungt fólk sé ekki lengi í lokuðu fangelsi. Þegar viðkomandi fær lausn úr lokuðu fangelsi fer hann á áfangaheimili og síðar lýkur hann afplánun undir rafrænu eftirliti. Bæði þessi skref eru mjög mikilvæg þegar kemur að því að fá fanganum frelsi að nýju. Á öllum stigum eru strangar reglur og mikið eftirlit. Ef viðkomandi brýtur reglurnar er hann færður aftur í lokað fangelsi. Að vera í afplánun í opnu úrræði reynir því meira á fanga en að vera í lokuðu úrræði. Jafnvel þótt Íslendingar séu eftirbátar annarra Norðurlandaþjóða þegar kemur að betrunarstefnu í fangelsismálum þá höfum við þetta kerfi en í því felst vísir að betrun. Og það er jákvætt. En að sjálfsögðu þarf að gera betur og koma á fót heildstæðu kerfi. Mikilvægasta fyrir samfélagið er að dæmdir menn brjóti ekki af sér aftur. Auðvitað er ekki hægt að koma í veg fyrir fyrsta brot en reyna á með öllum mætti að koma í veg fyrir að viðkomandi brjóti af sér á ný. Það ætti alltaf að vera markmiðið með fangavist. Afstaða telur að reynslulausn í þrepum fyrir unga afbrotamenn sem endar eftir 1/3 hluta afplánunar sé mjög gott úrræði. Það sem gagnrýna má er að það er ekkert einstaklingsbundið meðferðarúrræði í fangelsum landsins og benda má á að síðasta ríkisstjórn skar niður fjárveitingar til meðferða kynferðisbrotamanna, en vitað er að meðferðir sem slíkar draga úr líkum á frekari brotum. Sama ríkisstjórn vissi líka að lögin um fullnustu refsinga væru gölluð en hlustaði ekki á sérfræðinga í málaflokknum. Afstaða telur engu að síður að ekki eigi að tala niður það góða sem finna má í lögunum og hvetur fólk til að kynna sér málaflokkinn í stað þess að gagnrýna stjórnmálamenn og Fangelsismálastofnun hugsunarlaust. Markmiðið er að minnka líkur á frekari brotum og fækka brotaþolum. Í því felast verðmætin fyrir samfélagið í heild. formadur@afstada.is |
höfundarGuðmundur Ingi Þóroddsson, formaður Afstöðu bloggar, ásamt öðrum talsmönnum fanga, um málefni fanga og betrun. formadur@afstada.is pistlasafn
January 2024
|