Nýtt öryggisfangelsi – ónauðsynleg skepna?
Halden öryggisfangelsið var formlega opnað 1. apríl 2010 með pompi og prakt. Fangelsið kostaði heila 1,4 milljarða [norskra] króna í byggingu, og hefur 251 fangelsispláss þar sem einungis 24 pláss eru ætluð lægra öryggisstigi. Eftir lestur ársskýrslu betrunarstofu fyrir árið 2009, set ég fram spurninguna: Þurftum við í raun nýtt fangelsi með háu öryggisstigi og fleiri lokuð fangelsispláss í Noregi?
Þýðing birt: 20. desember 2014
Höfundur: Arne Vorkinslien, masternemi í afbrotafræði og fangi „Það er samdóma álit fagaðila stofnunarinnar að í raun uppfylli fleiri fangar skilyrði fyrir vistun í opnara fangelsi, annað hvort frá upphafi vistunar eða síðar á afplánunartímanum [...]“ Tölfræði:
|
Fyrst örfá orð um muninn á fangelsum sem eru með hærra og lægra öryggisstig, sem í hugum fanga er eins og að bera saman nótt og dag. Í fangelsi með hærra öryggisstig eru fangar undir stöðugu eftirliti starfsmanna og stífum reglum 24 tíma sólarhringsins. Lífið á bak við háa múra mun hafa mikil áhrif á hversdagslífið sem í mörgum tilfellum mun hafa skaðleg áhrif til lengri tíma litið, maður verður að stóru leyti stofnanavæddur, eins og það er kallað í afbrotafræðinni. Hversdagslífið einkennist af tilbreytingalitlum athöfnum sem kallar á lítið frumkvæði einstaklingsins. Samskipti við umheiminn er takmarkað við 20 mínútna símatíma, og einungis ein heimsókn á viku svo framarlega sem aðstæður leyfa.
Í fangelsum með lægra öryggisstig er hversdagurinn eðlilegri, að miklu leyti vegna þess að öryggishlutinn er ekki ráðandi þáttur. Þau eru minna stofnanavædd og vinnudagurinn er meira miðaður að undirbúningi fyrir þátttöku í atvinnulífinu að afplánun lokinni. Með öðrum orðum er mun einfaldara að sinna vinnu við endurhæfingu í fangelsi með lágt öryggisstig. Sérstaklega eru samskipti við aðstandendur mun einfaldari þar sem auðveldara er með aðgengi að síma og heimsóknum, auk þess sem auðveldara er með leyfi frá fangelsi til að viðhalda sambandi við fjölskyldur og vini. Mikil umræða varð um þingsályktunartillöguna „dómar með tilgang“ sem sett var fram haustið 2008, og leiddi til þess að dómsmálaráðherrann var kallaður „besti vinur fanganna“ vegna frjálslyndrar stefnumótunar í fangelsismálum. Í ályktuninni kom meðal annars fram að það væri ekki stór hópur sem þyrfti á ströngu eftirliti að halda, að vart sé strokið úr norskum fangelsum, og ekki síst að hinn dæmdi skuli ekki afplána við strangara eftirlit en nauðsynlegt er til að afplána dóminn. Ályktunin leggur skýra línu um að ef ekki sé fyrirliggjandi nokkur öryggisvá, skuli afplánun frá byrjun fara fram í opnu fangelsi þegar um sé að ræða styttri dóma. Þá kom einnig skýrt fram í ályktuninni að Noregur þyrfti á að halda mun fleiri plássum í opnum fangelsum og færri í lokuðum fangelsum. Á sama tíma var Halden fangelsið í byggingu. Eitt af þeim atriðum sem ráðuneytið leggur áherslu á í ályktuninni, er prinsippið um hið eðlilega umhverfi, sem á að gera hversdagslífið í fangelsum eins líkt venjulegum degi út í samfélaginu eins og kostur er, svo framarlega sem það kemur ekki niður á öryggi. Tilgangurinn er að draga úr hugsanlegum afplánunarskaða sem vistun til lengri tíma í fangelsi með hærra öryggisstig mun að öllum líkindum hafa á fangana. Hversdagurinn í fangelsi með hærra öryggisstig getur aldrei orðið sambærilegur við eðlilegt umhverfi, það er og verður stofnun. Fangelsi með lægra öryggi getur í meira mæli lagst að jöfnu við venjulegt umhverfi sem hefur mun minni skaða í för með sér. Jafnframt er lögð áhersla á í þingsályktunartillögunni að endurhæfing skuli vera í forgangi sem er mun einfaldara í framkvæmd þegar öryggisstigið er lægra með m.t.t endurkomu út í lífið að lokinni afplánun. Hugmyndafræðin um endurhæfingu hefur átt fylgi að fagna undanfarin ár í tengslum við umræðu um endurkomur í fangelsi, og endurhæfing í fangelsum með hærra öryggisstig er illa viðkomið vegna áherslu á öryggisviðbúnað. Þrátt fyrir það eru stigin skref í þá átt með byggingu á stóru öryggisfangelsi. Hugmyndafræði ráðuneytisins segir þarna eitt, meðan framkvæmdin gengur í berhögg við þá sýn sem þingsályktunin opnar fyrir, þar sem bygging nýs fangelsis er í flokki öryggisfangelsa. Lögin um fullnustu refsinga heimila að hægt sé að hefja afplánun óskilorðsbundinna dóma sem eru allt að tveimur árum í fangelsi með lægra öryggisstigi. Í tölfræði betrunarstofu fyrir árið 2009 kemur þó fram að í fjórum af hverjum tíu dómum undir tveimur árum hefjist afplánun þrátt fyrir það í fangelsi með hærra öryggisstig. Í mörgum tilfellum er ástæðan skortur á opnum fangelsisplássum, nokkuð sem er viðbótar og óþarfa byrði meðan á afplánun stendur. Í þingsályktuninni kemur fram sú ætlun ráðuneytisins að leggja til breytingar á lögum um fullnustu refsinga þannig að meginreglan verði að dómþolar með dóma allt að fjórum árum hefji afplánun með lægra öryggi, eftir að einstaklingsmat hefur farið fram. Það er vandséð að sjá fyrir sér hvernig slíkt einstaklingsmat á að fara fram, en burt séð frá því mun slík breyting frá tveimur upp í fjögur ár krefjast mun fleiri opinna úrræða en betrunarstofa hefur yfir að ráða í dag. Möguleg breyting í fjögurra ára reglu mun þá ná til alls 98% af öllum óskilyrðisbundnum dómum í Noregi, og þau 1395 pláss með lægra öryggi sem voru til staðar í Noregi í byrjun árs 2010, munu til lengri tíma litið duga fyrir þörf þeirra sem hugsanlega munu lenda inni. Þetta mun auðvitað leiða til vandkvæða fyrir betrunarstofu sem hefur með fullnustu dóma að gera. Þeir sem munu tapa á þessu eru auðvitað þeir sem hlotið hafa dóma undir fjórum árum. Þeir þurfa þá að hefja afplánun í fangelsi með hærra öryggi þrátt fyrir að lögin um fullnustu refsinga opni fyrir að hægt sé að hefja afplánun í fangelsi með lægra öryggisstig. Og með svo fá opin úrræði sem í boði eru, munu fangar að líkindum þurfa að afplána stóran hluta sinna dóma í fangelsi með hærra öryggisstig þrátt fyrir styttri dóma. Það eru fangarnir og ekki síður aðstandendur þeirra og börn sem munu tapa á þessu. Í tölfræði betrunarstofu fyrir árið 2009 kemur einnig fram að í lok árs 2009 voru fangelsispláss 3582, þar af 39% í fangelsum með lægra öryggi. Hér er augljóst að prósentuhlutfall er ekki í samræmi við lengd dóma. Árið 2009 voru felldir 8515 óskilorðsbundnir dómar. Af þeim höfðu 93% verið látnir lausir innan eins árs, og því hvarflar að manni fangelsispláss með hærra og lægra öryggi miðað við lengd dóma, sé ekki í samræmi við framboðið. Meðal lengd óskilorðsbundinna dóma árið 2009 voru 190 dagar, en þrátt fyrir það er farið í byggingu á nýju öryggisfangelsi, í viðbót við þau 2187 pláss sem voru til staðar í byrjun árs 2010. Þess skal getið að fangelsin í Moss og Fredrikstad, sem bæði voru í flokki hærra öryggisstigs, voru lögð af þegar fangelsið í Halden var opnað, en þau pláss sem þar voru hafa lítil áhrif í þessu samhengi. Jafnframt koma hér inn í myndina fjárhagslegar spurningar. Ráðuneytið hyggst leigja fangelsið í Halden af Ríkiskaupum fyrir 70 milljónir [norskra] króna á ári, auk þess sem við það bætast aðrir fjárhagsliðir. Fangelsispláss við lægra öryggisstig er u.þ.b. 400 [norskra] króna ódýrara á dag en pláss við hærra öryggi, skv. þingsályktuninni. Í pólitík er oft áhersla á fjárveitingar og fjárhagslegan kostnað. Ef litið er á samhengi á milli fjölda og lengd dóma, hefði því fjármagni sem varið er á ársgrundvelli til reksturs fangelsisins í Halden, kannski verið betur varið í fangelsispláss með lægra öryggi þar sem þörfin raunverulega liggur? Eigin tölur og útreikningar í tölfræði betrunarstofu fyrir árið 2009, segja að Noregur hafi of fá fangelsispláss með lægra öryggi. Þörfin ásamt tölfræði og framtíðarsýn kalla því ekki á enn eitt öryggisfangelsi. Í skýrslunni „Endurkoma“ sem gefin var út í maí 2010, er skjalfest að Noregur sé það land á Norðurlöndum sem oftast notar fangelsisrefsingu, bæði m.t.t. fólksfjölda og refsinga í frelsi eða fangelsi. Af hverju er það svo? Eru norskir menn og konur meiri samfélagsleg hætta en nágrannar okkar í Skandinavíu? Ég hef litla trú á þvi. Ég hef á tilfinningunni að þeir sem stjórna refsipólitíkinni séu á rangri leið, þrátt fyrir fögur orð í þingsályktunartillögunni, eins og prinsippið um eðlilegt umhverfi, út-í-lifið ábyrgðina, þjónustutorgið, landsbyggðarfangelsi o.s.frv., líti vel út á pappír. Þess vegna er nýtt öryggisfangelsi ónauðsynleg skepna sem Noregur þurfti ekki á að halda, og fangar ásamt aðstandendum þeirra og börnum eru í raun þau sem munu líða fyrir það, því miður. Birt á vef rannsóknarseturs í afbrota- og réttarfélagsfræði við Háskólann í Osló 24. janúar 2011 |